Azərbaycanda Məhkəmə Müstəqilliyi: Müqayisəli baxış ( II yazı )

Gənc hüquqşünas Sübhan Həsənlinin məhkəmələr və hakimlər haqda yazsını təqdim edirik.

Yazının I hissəsi

Ədliyyə naziri bir çox ölkələrdə həmin ölkənin Məhkəmə-Hüquq Şurasının rəhbəri kimi qeyd edilsə də, həmin ölkələrin bir çoxunda ya idarəetmə rejimi fərqlidir, ya da o ölkənin demokratik mexanizmləri, demokratik adət-ənənələri keçmişə dayanır. Azərbaycan kimi gənc dövlətlər üçün həmin model götürülə bilməz. Həm Venesiya Komissiyasının, həm də Avropa Hakimlərinin Məşvərətçi Şurasının tövsiyyələrində göstərilir ki, Məhkəmə-Hüquq Şurasının rəhbəriliyi, siyasi partiyalara yaxınlığı olmayan biri tərəfindən həyata keçirilməlidir. Bu səbəblə, prezidentin/dövlət başçısısın ancaq simvolik səlahiyyətlərə malik olduğu parlamentli respublikalarda onun Məhkəmə-Hüquq Şurasına rəhbərlik etməsi normal haldır. Bununla bərabər digər sistemlərdə şura öz rəhbərini özü seçməlidir və bu şəxs hakim olmalıdır.

Bu səbəbdən İtaliyada “Hakimlər-Prokurorlar Ali Şurası”ın rəhbəri prezidentdir. Çünki İtaliya prezidenti parlament tərəfindən təyin olunur və onun təyin olunması üçün parlamentdə böyük bir konsensus olmalıdır. Beləliklə, bütün siyasi partiyalar tərəfindən dəstəklənən, partiya mənsubiyyəti olmayan, icra səlahiyyətləri çox zəif olan bir şəxsin rəhbərlik funksiyası həyata keçirtməyi normaldır və başa düşüləndir.

Ədliyyə nazirinə gəldikdə isə, Avropa İttifaqı ölkələrindən ədliyyə nazirinin Məhkəmə-Hüquq Şurasında təmsil olunduğu 4 dövlət vardır: Bolqarıstan, Macarıstan, Polşa və Rumuniya. Bu ölkələrin 2-də (Polşa və Macarıstan) parlamentdə təmsil olunan millət vəkillərinin də şurada təmsil olunduğu diqqət çəkir. Rumuniyada isə üzvləri hakim və prokurorlar seçsə də, senatın təsdiqi lazımdır. Bütün bunlarla bərabər bu ölkələrin tarixən şərq bloku ölkələri içərisində yer almaları, onların demokratiyaya keçid dövrlərinin bitmədiyini yaddan çıxartmaq olmaz. Umumiyyətlə, bir çox ölkələrin bir hissəsində ədliyyə naziri sadə üzv kimi şurada təmsil olunur və səs haqqı olmur. Digər qism ölkələrdə isə ədliyyə naziri şurada ümumiyyətlə olmur. Nazirin şurada olduğu çox az qism ölkələrdə, məsələn Türkiyədə məhkəmələrə inamın xalq nəzdində çox aşağı olduğu diqqətlərdən qaçmamalıdır.

Qanundakı tərkibə diqqətlə baxsaq, ədliyyə nazirinə 2 şəxs daha təyin etmək imkanı verir. Avropa İttifaqı ölkələrində isə, belə bir hal yoxdur. Məhkəmə-Hüquq Şurasının tərkibinə baxdıqda, dolayısı yolla prezidentin məsələyə müdaxilisini də görə bilərik. Çünki faktiki olaraq Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 9-cu bəndinə əsasən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

1)Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi, Azərbaycan Respublikasının Ali Məhkəməsi və Azərbaycan Respublikasının Apellyasiya məhkəmələri hakimlərinin vəzifəyə təyin edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə təqdimatlar verir;

2)Azərbaycan Respublikasının digər məhkəmələrinin hakimlərini vəzifəyə təyin edir;

3)Azərbaycan Respublikasının Baş prokurorunu Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin razılığı ilə vəzifəyə təyin və vəzifədən azad edir;

Belə olan halda prezidentin yəni, icraedici hakimiyyətin rəhbərinin təyin etdiyi şəxslərin təyin etdiyi bir Məhkəmə-Hüquq Şurasının “Məhkəmənin Müstəqilliyini” təmin edəcəyi sual altındadır. Digər tərəfdən daha sonrakı bəndlərdə qeyd edilən Hakimlər Assosiasiyası tərəfindən təyin olunmaq üçün təklif edilən hakimlər hissəsi də problemlidir. Çünki, ölkədə Hakimlər Assosiasiyasının hər hansı bir web-saytı, əsasnaməsi yoxdur. Hakimlərin necə təklif olunduğu şəffaf deyil. Bütün bu proseduralar şəffaf olsa belə, yenə də assosiasiyanın təklif etdiyi namizədlərin ikisinin ədliyyə nazirliyi tərəfindən seçilməsi, şuranın faktiki nazirliyin bir qoluna çevrilməsinə gətirib çıxarır.

Şərq Tərəfdaşlığı ölkələrində məhkəmə islahatının gücləndirilməsi proqramı çərçivəsində yazılmış “Məhkəmə özünüidarə orqanları və hakimlərin karyerası” reportunda 5 ölkənin məhkəmə sistemi tədqiq olunmuş və çatışmazlıqlar göstərilmişdir. Xüsusən yuxarıda qeyd etdiyim hakimlərin təyinatı məsələsini həmin reportda öz əksini tapmışdır. Xüsusi ilə hakimlərin intizam məsuliyyətinə cəlb olunması məsələsi ölkəmizdə hələ də problem olaraq qalmaqda davam edir. Umumiyyətlə, hesabatda Məhkəmə-Hüquq Şurasının konstitusiyada yer almaması, hakimlərin prezident tərəfindən təyinatı məsələsinin, hakimlərin Məhkəmə-Hüquq Şurası üzvlüyünə seçilməsi məsələsi və s. bu qəbildən məsələlər qeyd olumuş, bunların Avropa standartları ilə uyğunlaşmadığı hesabatda öz əksini tapmışdır. Digər tərəfdən Məhkəmə-Hüquq Şurası haqqında qanunun 10-cu maddəsi Məhkəmə-Hüquq Şurası üzvünün səlahiyyətlərini tənzimləyir. Həmin maddənin 10.1.11 bəndində belə bir müddua yer alıb: “Məhkəmə-Hüquq Şurası üzvü adına ləkə gətirən hərəkətə yol verdikdə”, bu müddua yetəri qədər açıq və şəffaf deyildir. Çünki, “ləkə gətirən hərəkət”in nə olduğu, nələr sayıldığı, qanunda qeyd edilməli idi. Qeyd edilməməyi, müdduanı elastikləşdirir və istənilən qəlibə salmağa hazır vəziyyətə gətirir. Daha sonra 11-ci maddədəki Məhkəmə-Hüquq Şurasının vəzifələri hissəsinin 11.0.1-ci bəndində qeyd olunan Məhkəmə-Hüquq Şurasının Prezident qarşısında “Məhkəmələrin təşkili” barəsində təklif verməyi, məhkəmə müstəqilliyinə ciddi kölgə salır. Çünki “Məhkəmələrin təşkili” kimi məhkəmə müstəqilliyinə bilavasitə təsir edən amilin icraedici orqanın rəhbərinin səlahiyyətinə buraxılması, hakimiyyətin bölgüsü prinspini kökündən zədələyir. Məhkəmə-Hüquq Şurası haqqında qanunun 11 və 12-ci maddələrindən (Məhkəmə-Hüquq Şurasının hüquq və vəzifələri) göründüyü kimi, Azərbaycandakı Məhkəmə-Hüquq Şurası indiki halı ilə hakimlərin təyinatı məsələsində məşvərətçi orqandır. Hakimlərin təyinatı ilə bağlı birbaşa qərar qəbul edə bilmir, sadəcə olaraq prezident qarşısında təklif verir.

“Məhkəmələr və Hakimlər haqqında” qanunun 94-cü maddəsində deyilir: Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 9-cu bəndinə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikası məhkəmələrinin hakimlərini Azərbaycan Respublikasının prezidenti təyin edir.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 9-cu bəndinə və 95-ci maddəsinin 10-cu bəndinə uyğun olaraq Ali Məhkəmənin, Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məhkəməsinin və apellyasiya məhkəmələrinin hakimlərini Azərbaycan Respublikası prezidentinin təqdimatı əsasında Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi təyin edir.

Naxçıvan Muxtar Respublikası məhkəmələrinə hakim vəzifəsinə namizədlərin seçilməsində Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri iştirak edir.

Azərbaycan Respublikası məhkəmələrinin sədrləri, sədr müavinləri və məhkəmə kollegiyalarının sədrləri müvafiq məhkəmələrin hakimləri sırasından 5 il müddətinə təyin edilirlər.

Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin və Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məhkəməsinin sədrlərinin vəzifəyə təyin edilməsi Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndinə uyğun olaraq həll edilir. Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin və Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məhkəməsinin sədrləri istisna olmaqla, Azərbaycan Respublikası məhkəmələrinin sədrlərinin, sədr müavinlərinin və məhkəmə kollegiyaları sədrlərinin təyinatı Məhkəmə-Hüquq Şurasının təklifinə əsasən Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndinə uyğun olaraq aparılır.

Maddəyə baxdıqda hakimlərin təyinatı məsələsində Məhkəmə-Hüquq Şurasının rolunun çox az olduğu nəzərə çarpır. Prezidentin isə, hakim təyinatına bu qədər müdaxilə etməyi hakimiyyətin bölgüsü prinspi ilə ziddiyət təşkil edir. Hətta həmin qanunun 112-ci maddəsinə baxsaq, Məhkəmə-Hüquq Şurasının hətta hakimlərin iş yerlərinin dəyişdirilməsi, səlahiyyətlərinə xitam verilməsi, aşağı vəzifəyə salınması barədə belə icra tədbirləri görməyə səlahiyyəti olmadığını, sadəcə prezident qarşısında təklif verə bildiyi aydın görünür.

“Məhkəmələr və hakimlər haqqında” qanunun 113-cü maddəsi hakimin səlahiyyətlərinə vaxtından əvvəl xitam verilməsi qaydalarını müəyyən edir. Həmin qaydaların 7-ci bəndinə baxsaq, “tutduğu vəzifə ilə bir araya sığmayan fəaliyyətlə məşğul olduqda” cümləsi qarşımıza çıxır. “bir araya sığmayan hərəkətin” nə olduğu isə qeyri-müəyyəndir. Ən maraqlısı isə Ədliyyə Nazirliyinin bu kimi əsasları əlində tutaraq hakimin səlahiyyətlərinə xitam verilməsi üçün Məhkəmə-Hüquq Şurasına müraciət etmək səlahiyyətinin olmasıdır. (114-cü maddə) Yəni, Ədliyyə Nazirliyi istənilən bir hakim haqqında “tutduğu vəzifə ilə bir araya sığmayan fəaliyyət” aşkar etdiyini deyərək Məhkəmə-Hüquq Şurasına müraciət edə bilər. Məhkəmə-Hüquq Şurası isə ədliyyə nazirinin bu müraciətinə rədd, ya da qəbul edə bilməz. Sadəcə bu müraciətlə bağlı prezidentə təklif verə bilər. Yəni, başqa sözlə ifadə etsək, ədliyyə nazirinin müraciətinə Məhkəmə-Hüquq Şurası deyil, prezident baxır. Məhkəmə-Hüquq Şurası isə sadəcə prezidentə təklif verir. Prezidentin təklifi diqqətə alıb-almayacağı öz mülahizəsinə buraxılır. Bütün bu maddələrə baxdıqda, Azərbaycandakı Məhkəmə sisteminin problemlərinin başlanğıc nöqtəsinin Konstitusiyada Məhkəmə-Hüquq Şurası kimi önəmli bir qurumun əksini tapmaması, bununla paralell olaraq qanunvericiliyin dilindəki qeyri-müəyyənlik, qanunların qəbul olunarkən geniş ictimaiyyət tərəfindən müzakirəsinin zəifliyi, qanunlar qəbul edilərkən hakimiyyətin bölgüsü prinspinin kobudcasına pozulması və bununla bağlı digər halları göstərmək olar.

Təkliflər

Ölkədəki məhkəmə sisteminin təkmilləşdirilməsi, Avropa standartlarına uyğun hala gətirilməsi, ölkənin iqtisadi, siyasi, sosial vəziyyətinin inkşafına təkan verən amillərdəndir. Bu baxımdan, məhkəmə müstəqilliyi xüsusən Azərbaycan kimi gənc dövlətlər üçün həyati mövzulardan biridir. Məhkəmənin Müstəqilliyi həm də həmin ölkənin de fakto müstəqilliyinin qarantıdır. Məhkəmələr dövlət adından qərar verirlər və müstəqil olmayan, tərəf olan bir məhkəmənin verdiyi qərar birbaşa dövlətə vurulan ziyandır. Bu baxımdan, ölkəmizin tez bir zamanda məhkəmə müstəqilliyinin təmini üçün ciddi müzakirələr etməyi, bütün siyasi partiyaları, qeyri-hökumət təşkilatlarını prosessə cəlb edərək, bütün toplumun qəbul edə biləcəyi, məhkəmənin müstəqilliyini qarantiya altına alan, Avropa İttifaqı ölkələrinin standartlarına uyğun qanunvericilik bazası formalaşdırmalıdır. Baza formalaşdırılarkən aşağıdakı məsələlərin nəzərə alınması məqsədəuyğundur:

1) Konstitusiyanın 8-ci maddəsi mövcud halı ilə hakimiyyətin bölgüsü prinspinə ziddiyət təşkil etdiyindən, dəyişdirilməli prezidentin “təminatçı” rolu Məhkəmə-Hüquq Şurasına verilməlidir.

2)Məhkəmə-Hüquq Şurası Konstitusiyada əks olunmalı, səlahiyyətləri açıq şəkildə göstərilməlidir.

3) Məhkəmə-Hüquq Şurası haqqında qanunun müddualarına yenidən baxılmalı, xüsusi ilə şuraya seçilən üzvlərin seçilmə şəkilində dəyişikliklər edilməli, prezidentin və ədliyyə nazirinin üzv seçimində iştirakı sonlandırılmalı, üzvləri ölkədəki hakimlərin özlərinin gizli səsverməsi müəyyən etməlidir.

4) Məhkəmə-Hüquq Şurasının səlahiyyətləri genişləndirilməli və hakimlərin müstəqilliyini təminat altına alan yeganə orqan olmalıdır.

5) “Məhkəmələr və Hakimlər haqqında” qanuna dəyişikliklər edilməli, xüsusən hakimlərin səlahiyyətlərinə xitam verilməsinin şərtləri açıq şəkildə qeyd olunmalı, prezidentin və ədliyyə nazirinin bu prosessdə iştirakı sonlandırılmalı, bu mövzuda yekun qərarı şura verməlidir.

6) Prezidentin hakimlərin təyinatı ilə bağlı olan səlahiyyətləri bütövlükdə şuraya verilməli, hakim təyinatını şura özü həyata keçirməlidir.

7) Milli Məclis siyasi partiyaların arenası olduğundan, Məclisin şuraya üzv təyinatı hakimiyyətin bölgüsü prinspini zədələyən amillərdəndir.

8)Məhkəmələrdə işin təşkili vəziyyətinin yoxlanılması səlahiyyəti Ədliyyə Nazirliyindən alınaraq Şuraya verilməsi daha məqsədə uyğundur.

9) Hakimlərin təşkilatlanması üçün Hakimlər Assosiasiyaları yaradılmasını təşviq etmək, bunun üçün qanunverici bazanı gücləndirmək vacib amillərdəndir.

Praktik olaraq ölkəmizdə “Məhkəmələr və Hakimlər haqqında” qanunun 86-cı maddəsinə qeyd edilir ki, “Ədliyyə Nazirliyinin Müvafiq icra hakimiyyəti orqanı Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyənləşdirilmiş qaydada hakimlərin müstəqilliyinə ciddi əməl etməklə hakimlərin peşə hazırlığının artırılması, birinci instansiya məhkəmələrinin fəaliyyəti üçün zəruri şərait yaradılması məsələləri ilə məşğul olur, onların müvafiq normativ-hüquqi aktlarla təchiz olunmasını, maliyyə və digər maddi-texniki təminatını həyata keçirir”. Bu isə birbaşa olmasa belə, dolayısı ilə məhkəmələrin müstəqilliyinə kölgə salır.

Avropa Hakimlərinin Məşvərətçi Şurası məhkəmələrin büdcəsi və onun idarə olunmasına dair 2 nömrəli tövsiyyə qərarı var. Həmin qərarda büdcənin hazırlanması dövründə hakimlərin və ya onları təmsil edən şuranın büdcə müzakirələrində fəal iştirakı tövsiyyə olunur. Digər tərəfdən məhkəmələrin öz büdcəsinin olması və bu büdcənin Məhkəmə-Hüquq Şurası tərəfindən bütün növ məhkəmələrə ədalətli şəkildə payanması, Ədliyyə Nazirliyinin prosessdən uzaqlaşdırılması Məhkəmə Müstəqilliyi üçün önəmli bir meyardır.

“Müstəqil məhkəmə sistemi və Hakimin kariyerası” adlı hesabatın Azərbaycanla bağlı hissəsində Konstitusiyamızın 8-ci maddəsində qeyd edilən “Azərbaycan Respublikasının Prezidenti məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyinin təminatçısıdır”, fikri Müstəqil Məhkəmənin təminatçısının icraedici hakimiyyətin başçısı olmasını göstərir və bu da həmin hesabatın Azərəbaycanla bağlı hissəsində narahatlıq kimi ifadə olunub. Prezidentli Respublikalarda hər 3 hakimiyyət qolunun sərt ayrılığı nəzərdə tutulur. Dolayısı ilə, icraedici hakimiyyətin başında dayanana şəxsin, məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyinin təminatçısı olmağı, qüvvətlərin ayrılığı prinspinə ziddir. Əlavə olaraq qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Azərbaycanda prezidentliyə dair tələb olunan şərtlər sırasında prezidentin hər hansı bir partiyaya mənsubiyyətini qadağan edən müddüa olmadığından və praktikada da göründüyü kimi hazırki prezidentin partiya mənsubiyyəti olduğundan, siyasi partiya liderinin, bütün ölkə vətəndaşlarına xidmət göstərən müstəqil məhkəmə hakimiyyətinin təminatçısı olmağı paradoksal vəziyyətdir. Bu maddə bir sıra ölkələrin konstitusiyalarında öz əksini tapsa da, həmin ölkələrə baxdıqda onların siyasi rejiminin parlamentli respublika olduğunu görə bilərik. Parlamentli respublikalarda prezident adətən simvolik yaxud az səlahiyyətli olduğundan və sistemdə balansı qoruduğundan, heç bir partiya mənsubiyyəti olmadığından, “birləşdirici güc” funksiyasını yerinə yetirdiyindən, prezidentin belə bir səlahiyyəti olmağı normal qəbul edilə bilər.